مرکز شهر مشهد سالهاست که جوابگوی خیل عظیم مسافر و زائر مشتاق به زیارت حرم حضرت رضا(ع) می باشد. منطقه ای که حرم مطهر در آن واقع شده است از قدیمی ترین و فرسوده ترین بافتهای موجود در شهر می باشد و علیرغم گسترش و رشد روز افزون جمعیت شهر و جمعیت زائر مشتاق زیارت، این منطقه روندی فرسایشی داشته است به نحوی که نه تنها نتوانسته است پاسخگوی نیازها و برآورنده مایحتاج اقامت زائران در مدت اقامت آنان باشد بلکه به لحاظ بافت اجتماعی و فرهنگی دچار مشکلات و معضلات پیچیده و گسترده ای شده است تا جایی که در مجاورت حرم حضرت رضا(ع) و در مرکز شهر مشهد متاسفانه می توان انواع و اقسام انحرافات اخلاقی و فرهنگی و خرید و فروش مواد مخدر و سایر بیماریهای اجتماعی را شاهد بود. امروزه رسیدگی به وضعیت فرهنگی و اجتماعی این منطقه و برطرف ساختن مشکلات دامنگیر و متنوع آن از اهم موضوعاتی است که در دستور کار مراجع ذیربط و از جمله شرکت مسکن سازان خراسان قرار دارد. روند گسترده مهاجرت ساکنان این منطقه به سایر مناطق شهر و تخلیه منطقه از بافت اجتماعی گذشته خویش نه تنها بیانگر عمق مشکلات است که در طی سالیان و بلکه دهه های گذشته در این منطقه بروز کرده است بلکه علامت و نشانه ای است برای شروع تخریب بقایای فرهنگی و معماری مشهد قدیم و زمینه انقطاع نسل امروز با گذشته خویش و فرهنگ و معماری پدران و نیاکان خویش.
پاسخ به این سوال که چرا مردم این منطقه را ترک گفته اند شاید بتواند زمینه ای باشد برای اینکه چه بکنیم تا مردم به این منطقه بازگردند و این خود میتواند مبدأ و شروعی برای انجام اقداماتی باشد که موجب بازگشت مردم به این منطقه و در واقع بازگشت مردم شهر به خویشتن و فرهنگ و سنن قدیمی خویش گردد. اما فارغ از اینکه پاسخی در خور و جامع در حال حاضر برای این سوال داده شود یا خیر به فرض پاسخی کامل برای این سوال یافتیم و تمامی زمینه ها و علل و عواملی که منجر به مهاجرت مردم از این منطقه گردیده است را شناختیم این مسأله به طور جدی مطرح می باشد که آیا امروزه می توان همچون گذشته به دنبال فراهم آوردن شرایط و امکانات برای زندگی معمولی در این منطقه و در پی ایجاد و نوسازی منطقه ای جدید برای شهروندان گذشته یا امروز آن بود؟ پاسخ به این سوال با در نظر گرفتن حجم عظیمی از مسافر و زائر که سالانه و بخصوص در ایام تعطیلات تابستان و نوروز به شهر مشهد میآیند (که غالباً در محدودة مرکزی شهر اسکان می یابند) و در نظر گرفتن نسبت متوسط اقامت یک زائر در شهر و مقایسه آن با جمعیت کنونی شهر مشهد (عدد یک بیستم) منفی خواهد بود. منفی بودن پاسخ به معنای نفی الزام به سازی و نوسازی بافت فرسوده و نفی الزام بازگشت شرایط و امکانات زندگی امروزی به بافت قدیم شهر مشهد نمی باشد، بلکه به معنای آغاز جستجو برای طرحهای نوین معماری و شهرسازی می باشد که پاسخ مناسب برای اقامت و پاسخی مناسب برای سکونت شهروندان را به همراه داشته باشد. طرح زائر سرای ارزان قیمت برای اقشار کم درآمد یکی از همین طرحهایی است که با توجه به مشکلات موجود و براساس مطالعات انجام گرفته و آمار و ارقام بدست آمده توسط مشاوران و طراحان بافت کنونی مرکز شهر مشهد ارائه گردیده است. این طرح بیشتر از آنکه جنبه ای شهری به خود بگیرد در قالب فضای معماری مطرح گردیده است و به دنبال دستیابی به ایده ای معمارانه برای حل مسأله اقامت زائران که عموماً از اقشار کم درآمد جامعه می باشند پیشنهاد شده است.
۱-۱- ویژگیهای طرح
ویژگیهایی که این طرح دارا می باشد ویژگیهای اقشار کم درآمد، ویژگیهای ارزان قیمت بودن و ویژگیهای فضای زائر سرا برای اقامت زائر را شامل میگردد و هر سه بخش این ویژگیها در طرحی مؤثر بوده و در ترسیم فضای معمارانه ای که طراحی میشود نقش دارد. نو بودن زمینه مطالعه و ارتباط تنگاتنگ مطالعات اعم از معماری و فرهنگی و اقتصادی با یکدیگر از ویژگیهای خاص این طرح می باشد و انجام مطالعات فرهنگی و اجتماعی را پیش از شروع مطالعات معماری و طرح قالب معماری روشن می سازد. لذا بخش قابل توجهی از مطالعات مربوط به ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی طرح میگردد و نیز مطالعات معماری هم بر پایه و اساس همان مطالعات پی ریزی و انجام می گیرد.
- سوابق مطالعاتی
زائر سرا به صورت عام و به مفهوم فضا یا سرای اقامت زائر می باشد که از زمان شهادت امام هشتم و لقب گرفتن محل شهادت ایشان به «مشهدالرضا» تا دوران امروزی می تواند به عنوان مأمن و سرپناه زائران مورد بررسی قرار بگیرد لیکن آنچه که امروزه تحت عنوان لغت «زائر سرا» معروف می باشد تعریفی است که مطابق با شرایط و امکانات و استانداردهای امروزی و براساس زندگی و اقامت امروز بدست آید. تنها نکته ای که زائر سرا را در میان سایر فضاهای اقامتی ممتاز و مشخص میکند نوع خاص فعالیت و هدف خاص سفری است که مسافر آن دارا می باشد و آن محور زیارت می باشد لذا عبارت زائر سرا تنها در شهرها و مکانهایی که فضای زیارتی و اماکن مقدس مذهبی و زیارتگاه ها وجود داشته باشند معنا و مفهوم می یابد در حالیکه فضاهایی نظیر مهمانپذیر، مهمانسرا، هتل و مسافرخانه در هر شهر و مکانی می توانند احداث شوند و مختص شهر یا مکان خاص نبوده مسافران آنها نیز با اهداف مختلفی ممکن است سفر کرده باشند.
در حال حاضر سازمان ایرانگردی و جهانگردی برای کلیه فضاهای اقامتی تعاریف و استانداردهای مشخص و مدون دارد به نحوی که اگر کسی تصمیم به ساخت هتل (یک تا پنج ستاره) یا هتل آپارتمان (یک تا سه ستاره) و … بگیرد با مراجعه به سازمان جهانگردی می تواند ضوابط و قوانین مربوط به ساخت فضای مذکور را دریافتا نماید لیکن فضای اقامتی تحت عنوان «زائرسرا» در حال حاضر برای سازمان جهانگردی تعریف نشده است و ضوابط مدونی برای ساخت و اداره زائر سراها در سازمان جهانگردی موجود نمی باشد. لیکن با تلاش و پیگیری نگارنده در بخش بایگانی سازمان جهانگردی و ایرانگردی مرکز خراسان، پرونده ای راجع به کلیات ضوابط و شرایط ساخت زائر سراها از سالهای قبل از انقلاب (۱۳۵۵ – ۱۳۵۳) بدست آمد که حاوی اطلاعاتی کلی و اولیه راجع به برنامه ریزی برای ساخت این نوع اقامتگاه در شهر مشهد بود. مطالب این پرونده که مناسب این تحقیق می باشد شامل مطالب زیر می گردد:
«زائر سرا تأسیساتی است عمومی که در آن، محل برای استراحت و خواب و سرویسهای ضروری، بهداشتی، آشپزی، شستشو و نظایر آن طبق ضوابط این آیین نامه (آیین نامه مذکور) در اختیار زائران قرار می گیرد. این تأسیسات برای استفاده زائران (از خانواده های پرجمعیت و کم درآمد) که با توسل به کاهش زیر بنای خصوصی و کاهش خدمات، هزینه های ثابت و جاری آن به حداقل تنزل پیدا کند و برای گروههایی ساخته می شود که ضمن اقامت در محلی نظیف و مجهز، از وسایل شخصی خود استفاده می نمایند که بخشی برای مراجعین مجرد و بخشی برای خانواده ها در نظر گرفته می شود. تجهیزات و وسایل زائر سرا باید از نوع محکم و ارزان انتخاب شود و از تزئینات اضافی اجتناب گردد.
احداث سرویسهای عمومی، تأسیسات گرمایش و سرمایش، آشپزخانه، امور خدمات و غیره با تعاریف مشخص الزامی می باشد.
مدیر و کارکنان زائر سرا باید در سازمان جهانگردی دوره دیده باشند. اتاقهای زائر سرا می تواند شامل اتاقهای ۳ ، ۶ ، ۸ و ۱۰ تختی باشد که اجاره اتاق و تخت مشخص می گردد و بهای کرایه و خدمات متفرقه نظیر پتو، چای و غیره نیز مشخص می گردد.»
دو نکته شایان توجه در ارتباط با این پرونده به ذهن خطور می کند
نکتة اول اینکه در زمانی حدود ۲۵ سال قبل فکر و ایدة ساخت زائر سرا برای اقشار پر جمعیت و کم درآمد در سازمان جهانگردی وجود داشته است نشانگر این است که احساس نیاز به احداث زائر سرای ارزان قیمت جدید نبوده و در آن زمان هم این نیاز مشخص گردیده است و مراحل ابتدایی تدوین و ابلاغ آیین نامة آن هم طی شده، لیکن به دلایل نامعلومی ناتمام مانده است.
نکته دوم اینکه از سال ۱۳۵۵ تا کنون مدت ۲۵ سال، نیاز به احداث زائر سرا با تعاریف مذکور فراموش شده است و در پی تهیه طرح به سازی و نوسازی مرکز شهر توسط شرکت مسکن سازان، نیاز به احداث زائر سراهای ارزان قیمت برای اقشار کم درآمد دوباره مورد توجه واقع شده است و به عنوان یک مشکل مطرح گردیده است.
لازم به ذکر است که مطابق مطالعات تهیه شده در شرکت مسکن سازان و براساس نظر سازمان جهانگردی «ضوابط زائر سراها مطابق ضوابط کاربریهای مسکونی – اقامتی» می باشد و در کلیه کاربری های اقامتی و ترکیبی (ترکیب کاربری اقامتی با کاربریهای مسکونی و تجاری) قابل صدور پروانه می باشد. و در تعریف کاربری مسکونی اقامتی آمده است: «هتل آپارتمان – بنایی با چند آپارتمان مستقل و مجزا از هم با فضای خدماتی برای یک زندگی معمولی در طول مدت اقامت می باشد. آپارتمان ترکیبی از فضاهای مورد نیاز اقامتی شامل نشیمن، خواب، غذاخوری، آشپزخانه و سرویسهای بهداشتی است. مساحت آپارتمان از ۳۶ تا ۱۰۶ متر برای آپارتمان یک خوابه تا سه خوابه بوده و درجه بندی آن از یک تا سه ستاره متفاوت است.
حداکثر اشغال زمین در این کاربری ۶۰ تا ۷۰% است .» بدیهی است که این تعریف با تعریف زائر سرا در ۲۵ سال قبل تفاوت ماهوی دارد و اصلاً نمی تواند پاسخگوی نیازهای زائران کم درآمد در شرایط حاضر باشد بهمین جهت و براساس همین نیاز، امکان تهیه طرح و الگو برای احداث زائرسرا برای اقشار کم درآمد مورد بررسی قرار گرفته است و منابع و مآخذ مختلف آن مطالعه شده است. که عبارتند از: بررسی وضعیت موجود زائران در شهر مشهد و چگونگی اقامت زائران کم درآمد در شهر در حال حاضر با هدف تهیه و دستیابی یک ایده و تعریف برای فضای اقامتی ارزان قیمت و پیش بینی راههای اجرایی این زائرسراها.
قطعاً این رساله توانایی بررسی همه جانبه طرح مزبور را نخواهد داشت و بدست آمدن شناخت و تعریف عمیق و اصولی و استوار بر مبنای تحقیقاتی وسیع و همه جانبه و طولانی مدت میسر خواهد شد لیکن تلاش می شود که در مقام ارائه یک رساله کارشناسی ، تمامی زمینه ها و امکانات موجود و در دسترس بررسی گردد و براساس مطالعات انجام شده و نتایج بدست آمده، ایده احداث زائر سراهای ارزان قیمت ارائه گردد و بر مبنای تعاریف بدست آمده طراحی معماری انجام گیرد. ان شاا…
۱-۲- روش تحقیق و پژوهش :
هر پروژه و برنامه ای، برای دستیابی به نتایج و اثرات بهتر و کامل تر نیازمند تحقیقات و مطالعات زیربنایی و اولیه در زمینه های مختلف مربوط به خود می باشد. راهها و روشهای مختلفی برای انجام این تحقیقات و مطالعات وجود دارد که با توجه به ماهیت پروژه از یک یا چند روش استفاده می شود. قطعا پروژه حاضر نیز از این امر مستثنی نبوده و در راه دستیابی بهتر و سریعتر به اهداف خود ناچار از پیروی از یکسری اصول و روشها می باشد. برای رسیدن به اهداف این پروژه سعی شده است تا مراحلی که در ذیل فهرست وار به آنها اشاره خواهد شد دنبال شوند. این مراحل براساس دید از کلیات به جزئیات و از کلان به خرد می باشند. خلاصه ای از این مراحل نیز در شکل شماره ۲-۱ نمایش داده شده است.
الف-کلیات : یکی از اهداف نهایی این پروژه بررسی وضعیت شهری بافت پیرامون حرم مطهر و ارائه پیشنهاداتی هرچند جزئی درباره مسایل و مشکلات این بافت می باشد. هر محله بر بستری کلی یعنی کل شهر بنا شده است و به طور قطع ارائه این پیشنهادات مبتنی بر اطلاعاتی کلی مربوط به شهر مشهد از گذشته تا امروز در زمینه های مختلف، از جمله مراحل رشد و توسعه شهر، تحولات جمعیتی، فرهنگی و اقتصادی آن، در دیدی کلان می باشد. لذا یکی از اولین مراحل این پروژه دستیابی به این اطلاعات پایه و دسته بندی آنها برای بررسی بهتر و راحت تر می باشد که این امر نیز از طریق مطالعات کتابخانه ای انجام پذیر خواهد بود.
ب- شناخت : قسمت عمده ای از اهداف این پروژه مربوط به بخش طراحی و معماری می باشد، لذا علاوه بر اطلاعات کلی که در بخش نخست درباره جوانب مختلف شهر جمع آوری خواهد شد، به یکسری جزییات نیز در این زمینه نیازمندیم. در این مرحله سعی در جمع آوری اطلاعاتی در زمینه جزئیات تاثیرگذار در طراحی معماری مربوط به شهر مشهد می شود. از جمله بررسی و شناسایی اطلاعات جغرافیائی و اقلیمی شهر، بررسی شیوه و روشهای معماری و شهرسازی در شهر مشهد در گذشته و حال و نیز بررسی های کلی محدوده مورد مطالعه از لحاظ تاریخی، اجتماعی،حقوقی و….
برای جمع آوری این اطلاعات نیز ناچار به استفاده از مطالعات کتابخانه ای خواهیم بود. البته در بعضی موارد از مطالعات میدانی و مصاحبه با مسئولین و ساکنان محله و محلات اطراف نیز می توان برای جمع آوری این اطلاعات کمک گرفت.
پ- تجزیه و تحلیل : در پروژه هایی از این دست که قرار است بر پایه وضعیت و ساختارهای موجود انجام پذیرند و در اصطلاح به نوعی دارای ماهیت ساماندهی هستند، قطعاً یکی از اصلی ترین مراحل پروژه شناسایی و بررسی وضع موجود ازجوانب مختلف می باشد. قطعاً هر چه این شناخت و بررسی عمیق تر و دقیق تر باشد، نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل آنها که اثرات مستقیمی بر طراحی خواهند داشت نیز علمی تر و عملی تر بوده و در رسیدن به اهداف عمده پروژه کمک شایانی خواهند نمود.
در این راستا بررسی منطقه مورد مطالعه از لحاظ ریخت شناسی و نیز شناخت نظام حاکم وضع موجود آن از جمله اقدامات کلی می باشد.در مراحل بعدی، تجزیه و تحلیل مسائل عمومی محله اعم از کاربری اراضی در وضع موجود، شناسایی مشکلات، یافتن پتانسیل های موجود در منطقه، بررسی و تعیین تراکم ساختمانی قانونی و موجود، مطالعات جمعیتی محدوده مورد مطالعه و دیگر پارامترهای تکمیل کننده شناخت محلاتی از این دست از دیگر اقداماتی است که در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد. برای جمع آوری اطلاعات پایه این بخش که بررسی ها و تحلیل ها براساس آنها صورت خواهد گرفت علاوه بر مطالعات کتابخانه ای احتیاج به یکسری مطالعات میدانی و نیز انجام مصاحبه و گفتگو با ساکنین خود محله و محلات اطراف و نیز مسئولان مرتبط با موضوع خواهیم داشت.
No comments:
Post a Comment